Op de dag van Europa in 2022 tekende Thomas Huttinga een contract bij uitgeverij Pluim, om een boek te schrijven over de Europese cultuur en geschiedenis. Verwachte publicatiedatum: 2024. Eerst is het tijd om het continent te gaan ontdekken. Hiervoor was Thomas in juli 2023 een Zuid-Europa tour gestart, waarin hij naar Athene, Rome, Florence en Barcelona is gereisd. In augustus reisde hij af naar Noord- Europa, waar hij Kopenhagen en Stockholm bezocht. Op dit blog lees je het vervolg van zijn reis. Deze keer reist Thomas naar Weimar.

8 januari 2024: Weimar

Weimar ligt er aan het begin van het nieuwe jaar slaperig bij. Het meeste geluid komt van de ijsbaan die voor het Deutsche Nationaltheater ligt, enkele toeschouwers kijken toe vanaf de kerstkramen die nog open zijn. Veel restaurants en cafés zijn gesloten en elders in de stad worden de laatste kerstmarkten afgebouwd. De warme, indringende lucht van de glühwein vermengt zich met de kou van de januarimaand die als een deken boven de ijsbaan hangt.

De reden dat ik in Weimar ben te vinden is vanwege de heren die op het standbeeld voor het theater staan. Gebroederlijk torenen de standbeelden van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) en Friedrich Schiller (1759-1805) boven de schaatsende mensen uit. Zij waren het die dit slaperige vorstenstadje omtoverde tot een ware Europese hotspot, in Weimar creëerde ze een kraamkamer van vernieuwende ideeën. In hun tijd was hier het hoogtepunt van het Duitse en Europese humanisme te vinden. Hier heerste het kosmopolitische Europa van de geest. Tegelijkertijd speelde zich op korte afstand van Weimar een van de donkerste periodes uit de Europese geschiedenis af.

Even voorstellen. Goethe (links op het monument) was schrijver, dichter, wetenschapper, architect, staatsman en kunstenaar. Hij wordt ook wel de laatste homo universalis genoemd. Zijn werk werd door heel Europa gelezen, Goethe ontmoette Napoleon toen de Franse keizer in Duitsland was en de beroemde schrijver was daarvoor al enige tijd in Italië verbleven om zich te verdiepen in de klassieke oudheid. Deze invloeden bracht hij mee naar naar zijn huis in Weimar en daardoor zie je er veel Griekse en Italiaanse invloeden terug. Naast hem op het standbeeld staat Friedrich Schiller. Schiller was dichter, toneelschrijver en de auteur van de tekst van het huidige Europese volkslied: “Alle Menschen werden Brüder” (geschreven in 1785). Ze dachten beiden kosmopolitisch: heel de wereld zagen ze als hun vaderland en ze voelden zich verbonden met ieder mens. Ware humanisten dus, en dat in een tijd dat de eerste spoorwegen of telefoonlijnen nog gelegd moesten worden. Uiteindelijk zal de kunst, literatuur en de kracht van cultuur mensen samenbrengen, zo geloofden ze, en hierdoor schetsten ze een nog altijd relevante droom van universeel broederschap.

Onder dit toonbeeld van menselijkheid schuilt echter nog een donkere laag van de Europese geschiedenis. Weimar is niet alleen de stad van denkers en dichters, maar is ook getekend door een donker verleden. Het dieptepunt van barbaarsheid tijdens de periode van het Derde Rijk ligt hier namelijk haast letterlijk om de hoek. Binnen een kwartier met de bus sta je in het hart van concentratiekamp Buchenwald. 

Concentratiekamp Buchenwald werd geopend in 1937 en werd bevrijd door de Amerikanen op 11 april 1945. Het was een kamp voornamelijk voor politieke gevangenen, krijgsgevangenen, verzetsmensen, Joden, Sinti en Roma en homoseksuelen. In Buchenwald verbleven meer dan 277.800 gevangenen uit meer dan 50 landen, waarbij er 56.000 mensen omkwamen. Het complex, of de resten daarvan, strekt zich uit zover het oog rijkt. In een voormalig gebouw van het concentratiekamp is nu een tentoonstelling te vinden over de geschiedenis van het kamp, de barbaarse straffen en de wrede omstandigheden waarin mensen probeerden te overleven. Op deze dorre, vruchteloze vlakte, deze plek waar de hel op aarde regeerde, is menselijkheid ver te zoeken. 

Als ik op het complex van concentratiekamp Buchenwald rondloop is het koud en guur. Lichte regenbuien wisselen elkaar af. Er zijn slechts enkele bezoekers. In het crematorium sta ik als enige naast deze ijzeren werktuigen van de dood, de wind huilt langs de kieren van het gebouw. Een foto die kort is genomen na de Amerikaanse bevrijding laat zien hoe een stapel lijken werd gevonden op de binnentuin van het crematorium. Een verzameling botten duikelt over elkaar heen, als meer dan dat valt dit beeld niet te omschrijven. De kelder onder het gebouw van het crematorium waar de gevangenen werden opgehangen is gesloten. Er hangen plakkaten ter herdenking van Franse, Belgische, Bulgaarse, Russische, Deense, Nederlandse en Israëlische gevangenen, de lijst met namen blijft doorgaan. Het is moeilijk te bevatten wat zich hier jaren heeft afgespeeld, al het menselijke was hen vreemd. Concentratiekamp Buchenwald is, net zoals de andere concentratiekampen, een toonbeeld van barbaarsheid. 

Het verleden van de humanistische Weimar tijd en de herinneringen aan de tijd van het Nazisme beginnen daarbij door elkaar te lopen. Gedurende de Tweede Wereldoorlog waren de Duitsers bang dat het voormalige woonhuis van Schiller schade zou oplopen door de bombardementen. Uit voorzorg werd daardoor een replica gemaakt van het bureau van Schiller in Buchenwald. Schillers originele bureau, waar hij zijn dromen van vrijheid optekende in zijn theaterstukken, werd nagemaakt door gevangenen van een concentratiekamp. Ook werd de verbouwing van het Goethe huis in de jaren 1930 gefinancierd door geld van de dictator Adolf Hitler. Hitler zelf organiseerde het partijcongres van de Nazipartij vanuit het hotel Elephant in Weimar (vandaag de dag nog steeds te bezoeken en in gebruik). Ook Hitler ging naar het oudste café van de stad en dwaalde rond door de huizen van Goethe en Schiller. Maar hij gebruikte, of misbruikte, de schrijvers als symbolen van een Duitse nationale trots. De monumenten van het humanisme herinneren ook aan de gitzwarte pagina’s die werden geschreven gedurende de Tweede Wereldoorlog. 

De dromen en nachtmerries van Weimar staan symbool voor de tegenstellingen die Europa eigen zijn. In de ochtend kan je ronddwalen door de geestelijke kathedralen van de humanistische gedachte om samen met Goethe en Schiller te dromen van universeel broederschap. Kort daarna loop je langs de hekken, het prikkeldraad en de brandende ovens van de nachtmerrie die Buchenwald heet. Europa is niet alleen is het het continent van ideeën, cultuur en geschiedenis en indrukwekkende genieën, maar het is ook de plaats van een nog nooit eerder vertoonde mate van vernietiging. De dromen en nachtmerries van een continent raken elkaar nergens zo wreed als in dit kleine plaatsje in Duitsland. En het is dit wat voor mij Europa typeert.

Lees hier het verslag van Thomas Huttinga’s reis door Zuid-Europa in juli 2023. En hier zijn verslag van zijn reis door Noord-Europa in augustus 2023.